चैत महिनाको अन्त्यतिर गोरे दाइको दोकानबाट हल्ला फैलियो- 'बाटेको छोरासँग बोतल छ।'
एकदिन बाटे दमिनी गोरेको दोकानमा मट्टितेल किन्न आई। त्यसै बेला उसको हातमा गाउँलेले बोतल देखे। बोतल पुरानो थियो। वरिपरि बेतका चोयाले बुनेको। धुँवाले कालो भएको। मुखमा डोरीले बाँधेको।
बोतल त हरेकका घरमा थिए। नानीलाई दूध पिलाउनेदेखि भैंसीका पाडालाई जुकाको ओखती खुवाउनेसम्मका। तर ती बोतलको चर्चा चियाचौतारीमा कहिल्यै चलेन।
बाटेको बोतल विशेष थियो। पाँच औंला गुजुक्क पार्दा औंलाका पाँचै टुप्पा छिर्ने गरी पिँध दबेको। त्यो दबेको भागभित्र गुच्चाजस्तो गोलो थियो जुन अलिकति उठेको थियो। त्यसमा हिरा छ भन्ने विश्वास मान्छेहरू गर्थे।
बाटे दमाईको घर, घर मात्र नभएर गाउँको ठेगाना बताउने ठाउँ हो।
इन्द्रबहादुर मुखिया र बाटेको घर वरपर छ। मुखियाको घरछेउ एउटा ढिस्को थियो। त्यस ठाउँलाई कसैले मुखियाको घरछेउ भन्थेनन्। बाटेकै घर छेउको ढिस्को भन्थे।
बाटे जिउँदो थिएन। उसकी स्वास्नी थिई। गाउँलेले उसलाई 'बाटे दमिनी' भन्थे। उसको छोरालाई 'बाटेको छोरो'।
नागरिकतामा के नाम थियो?
वडाले कहिलेकाहीँ बाँड्ने आयो नुनको बहिखातालाई मात्र थाहा थियो।
माटो र ढुंगाको ढिस्कोमा केही थान मक्किसकेका चिलाउनेका दलिन र कुहिएका डाँडाभाटामुनि उनीहरूको बास थियो। बाटे मरेपछि श्रीमती र छोरा त्यो ठाउँबाट बसाइ सरे।
किन सरे?
कारण छैन।
जहाँ गए पनि उनीहरूको दुःखको हुलिया फेरिने निश्चित थिएन। मानौं दुःख उनीहरूको छाया हो जो चिहानसम्म पछिपछि लागिरहन्छ।
कान्छा तामाङका घरमुनिको पाखा फाँडेर बसे। त्यो ऐलानी जग्गा हो। ऐलानी जग्गामा सरकारको हक लाग्थ्यो। सरकार भनेका मुखिया हुन्। सधैं गनगन गरिरहन्थे- 'यो बाटेका छोराले पाखो फाँड्यो। चरन मास्यो।' बाटेका छोरा र स्वास्नी मरे केही हुँदैन तर मुखियाका वस्तुभाउ चर्न पाउनुपर्थ्यो।
बाटेको बोतलका विषयमा अनेक तर्क आए।
अर्जुन दाइले भने यो- 'लाहुरेको भारी बोक्दा खुसी भएर लाहुरेले बाटेलाई दिएको हो।'
डिल्ली दाइले फरक तर्क राखे- 'यो पुलुक खन्दा चिहानमा भेटिएको हो।'
गोरे दाइले भने- 'यो आसामबाट भित्रिएको हो।'
जसरी भित्रियोस्! बोतल बाटेका घरमा भित्रिइसकेको थियो।
कतिपय शब्दको अर्थ शब्दकोशमा भन्दा सामाजिक जीवन र व्यवहारमा अझ प्रस्ट हुन्छ। गाउँमा गरिब शब्दको अर्को समानअर्थी शब्द बाटेको छोरो थियो।
'दमाइहरू बाटो लाग्दा साइत पर्छ' भन्थे। तर बाटेलाई बाटोमा देख्यो कि मान्छे तर्केर हिँड्थे। गफैले खुब हैरान पार्थ्यो। मान्छे वाक्क मान्थे। गफैगफमा आफूलाई के चाहिएको छ, त्यो पनि माग्ने खुबी थियो। फाटेको लुगा, भोको पेट र नहुनुको उदाहरण थियो। तर आज गाँउलेहरू उसलाई कुन बाटोमा भेटिन्छ भन्दै खोज्दै हिँड्न थालेका थिए।
सबैका दिन आउँछ। बाटेका छोराको दिन आएको थियो।
बोतलबारे गोरे दाइका दोकानमा अनेक किस्सा आउन थाले।
- यो बोतलमा पानी हालेर अध्यारो ठाँउमा राख्यो भने पानी तात्छ।
- चकमक कोर्यो भने आगो बल्छ।
- बोतलको फेदमा हिरा छ जसलाई पगालेर बेच्यो भने करोड आउँछ।
- बोतलमा इस्टइन्डिया लेखिएको छ। ब्रिटिसले भारतमा शासन गर्दा हिरा लुकाएर बेलायत लैजान यस्तो बोतल बनाएको हो।
यो हल्लाले मलाई सपना देख्ने बनायो। सपनाको रङ र स्वाद कस्तो हुन्छ सिकायो। दस रूपैयाँ हातमा नहुँदा करोडको सपना देखेँ। करोडमा कति शून्य हुन्छ? त्यो हात परेपछि मात्रै पत्तो पाउँथेँ।
मन पिरोलिन थाल्यो। बाटेको बोतल कसरी हात पार्ने? कहाँ बेच्ने? कतिमा बेच्ने? कसलाई बेच्ने? सरोकार थिएन। थियो त मात्र बोतल हात पार्नु।
'नखानु, खाएपछि हात्तीकै गुहु खानुपर्छ, कमसेकम अघाइन्छ' भन्ने मजस्तै अर्को साथी थियो प्रलाद। ऊ मेरो हुच्चिल, एकमुखे रूद्राक्ष, स्यालको सिङ, हनुमाने पैसो र दाहिने घुमेको शंख खोज्दादेखिको साथी थियो।
उसको र मेरो सपनाको मेल खान्थ्यो। सपना मिल्नेसँग म मिलेँ।
उसैलाई भनेँ, 'ओइ बाटेको घरमा एउटा बोतल छ जसलाई करोड पर्छ। जसरी हात पार्नुपर्छ। त्यसपछि हाम्रा दिन करोडमा चल्छन्।'
बोतल सक्कली हो कि नक्कली? पहिला जाँच गर्नुपर्छ।
जाँच्ने उपाय थाहा थियो। तर बाटेका छोरासँग बोतल जाँच्न कसरी माग्ने?
प्रलादले भन्यो, 'मताएर कुरा मिलाऊँ।'
मेरो दाइ रमेशले भन्यो, 'खैनीसूर्ती किनिदिएर फकाऊँ।'
मलाई लाग्यो– बाटेको छोरो करोडको मालिक हो। खैनीसूर्ती र रक्सीमा कसरी मिल्छ कुरो?
चैत महिना वर्षभरिलाई दाउरा जोहो गर्ने महिना हो।
आमाले भन्नुभयो, 'जा, बाटेका छोरालाई दिनको पाथी धान दिउँला, दाउरा काट्न आउनू भन्।'
ऊसँग नजिक हुने उपाय चाहिएको थियो। आमाले बहाना दिनुभयो। एक पाथीमा अरू दुई पाथी थपिदियो भने त किन जाँच्न नदेला। म हौसिएँ।
ढिकुटी हेरेँ। पराल राखेर गोबरले लिपिएको छ। पुत्ली लाग्छ भनेर नयाँ धानसार यसरी लिपिन्छ। पछि साइत हेरेर खोलिन्छ। बैशाखसम्म चलाउने धान चाँहिँ भकारीमा राखिन्छ।
आपत् पर्यो! अहिले बोतलभन्दा दुई पाथी धानको जोहो गर्न गाह्रो भयो। छेउमा हेरेँ। सुकाउन ठिक्क पारेको धान थुन्सेमा भेटेँ। थुन्सेबाट उठाऊँ? थाहा लाग्छ। बिस्कुनबाट उठाऊँ? अँह! त्यो झन् छिटो पत्तो लाग्छ।
अर्को उपाय के त?
गाउँमा मिल आइसकेको थियो। मैले भनेँ, 'आज धान लिएर म मिल जान्छु।'
कहिल्यै मिल जान नर्टेर्ने केटो धान बोकेर मिल जाने भयो। घरमा दाजुबाहेक सबैले अचम्म माने।
म बोरा बोकेर मिल हिँडेँ।
दाजु पहिल्यै खाली बोरा बोकेर ऐंसेलुको झाडीमुनि तैनाथ थियो।
बोरा ढुंगामा बिसाएँ। दाइले मुख खोल्यो। भरी बोरासँग खाली बोराको मुख जोड्यो। मैले बोरा कोल्टे पारेँ। भरी बोरा खाली बोरामा सर्यो।
डरले मुटु ढक्क फुल्यो। कसैले देखे भने! तर कसैले देखेनन्। डर मासियो।
प्रत्येक धानका दानादानामा बोतल चम्केको देख्थेँ।
'अब त पुग्छ होला,' दाइले दुई पाथी धान अनुमान लगायो। मैले बोराको मुख च्याप्प कसेँ। ऐंसेलुको झाडीभित्र बोरा लुकायौं।
बेलुका घरमा कसैले चामलमा ध्यान दिएनन्। 'किन थोरै छ त?' भनेर केरकार गरेनन्। मन ढुक्क भयो। यदि कसैले चामल किन थोरै भनेको भए त्यसको उत्तर 'मिल बिग्रेर चामल टुक्रिएर सबै भुसमा गयो' भन्ने हुन्थ्यो। मिल बिग्रेपछि कसको के लाग्छ र!
म बाटेको छोरो भेट्न पुगेँ।
म घरछेउ पुगेपछि कुकुरले नयाँ मान्छे आएको खबर बाटेको छोरालाई दियो। भित्रबाट बाटेकी श्रीमती बाहिर निस्की।
मलाई सम्बोधन गर्दै छोरालाई भनी, 'ए साना बाहुन पो आउनुभएछ त। पिरा लेले नानी।'
छोरो एक हातमा बिँडी र अर्को हातमा पिरा लिएर भित्रबाट बाहिर निस्क्यो।
होचो कद। मोटो शरीर। जुँगा ठ्याक्कै भक्ति थापाको सापटी लिएर टाँसेजस्तै थियो। इस्टकोटका गोजीले आफ्नो आयु सकिसकेका थिए। जसलाई फेरि आयु दिनु पनि थिएन। राख्नु केही थिएन। राख्ने त्यही बिँडी-सूर्ती हो जुन कानमा सिउरे पनि हुन्थ्यो।
इस्टकोटभित्र राजनैतिक पार्टीको चिह्न भएको मैलो भेस्ट थियो। त्यो पनि बितेको चुनावताका सदरमुकाममा आमसभा हुँदा बाँडेका थिए जुन बल्लतल्ल हात पारेको थियो। त्यसमा 'दलित, दुखी र गरिबको पार्टी' लेखिएको थियो। चुनाव त तिनै गरिबको पार्टीले जित्यो। तर पार्टी कहिल्यै बाटेको छोराको भएन।
प्यान्ट फाटेर आफैं हाफप्यान्ट बनेको छ। अब फाट्दा टाल्ने पनि ठाउँ छैन। कुर्कुचा यसरी धाजा फाटेका छन् कि खडेरीमा खेतका गरा पनि त्यसरी फाट्दैनन्। लिउन हान्नु हो भने एक वान हिलो त खुट्टा लिम्सिँदै सकिन्छ।
यो भन्दा बढी उसका बारे भन्न केही सकिन्छ भने ऊसँग बोतल छ जुन करोड पर्छ।
'के कति कामले पाल्नुभो त साना बाहुन?' बाटेका छोराले सोध्यो।
मैले नि खर्खर भनेँ, 'आमाले भन्नुभएको दिनको पाथी दिने रे, दाउरा चिर्न आउनू रे।'
अरू कुरा नि भन्न चाहन्थेँ तर आँट आएन। बाटेकी आमा त्यहीँ थिई। मौका मिलेन।
छोराले भन्यो– 'भोलि त अन्तै मेलो बोलिसकेको छु। पर्सि आउँछु।'
मेरो चासो कुन दिन भ्याउनुसँग हैन, बोतल जाँच्न मनाउनुसँग छ। आजबाट पर्सि आउन महिनाबाट वर्ष आएजस्तो भयो।
त्यस दिन स्कुल रहरले होइन बोतलको मोहले हापियो। तल्ला ढाडमा शिरिष र चिलाउने गर्ल्याम्म ढल्यो। यता आफ्ना मनमा करोडको सपना डाडो रूखझैं उठ्यो।
कुरा कहाँबाट सुरू गर्ने? गाह्रो त गाँठो फुकाउनु थियो। ठूलै हिम्मतले भनेँ, 'दाइ..!'
'हजुर साना बाहुन!'
'सुन्नु न! गाँउमा त ठूलै हल्ला छ त तपाईंकाँ बोतल छ भन्ने?'
'हजुर हजुर साना बाहुन,' उसको हजुर सशंकित सुनियो। डर, भय मिसिएको हजुर!
लाग्यो होला यी बाहुनले कहाँबाट थाहा पाए। कुन चासोले सोधे।
'अनि बोतल के गर्ने सोच्नुभएको छ त?'
'दाम आयो भने बेच्ने।'
म हौसिएँ, 'कतिमा दाइ?'
सायद उसले बोतल पैसामा होइन, मुखियाको भैसीसँग तुलना गर्यो। जसका लागि उसकी आमाले घाँस काट्थी, दूध-घ्यू मालिक खान्थे। उनीहरूको भागमा अमिलो मही पर्थ्यो।
धपिनीको सिम सम्झियो जहाँ ऊ आफैं गोरुझैं जोतिन्थ्यो। त्यहीँ फलेको धान सयकडा तीनले रिन काडेर दसैं मनाउँथ्यो।
जिम्मावालको घर सम्झियो जुन घर बनाउन उसका बाबु बाटे ढुंगा फुटाउँदा छिनो चिप्लेर घाइते भएका थिए। त्यही घाउबाट बगेको रगतसँग गोबर-माटो मुछेर भित्तामा लिउन हानेका थिए।
उसले त्यति पैसा कहिल्यै एकैपटक देखेको छैन जति बोतलबाट उसले आशा गरेको छ।
उसले भन्यो, 'सबैले भनेका छन् महँगो बोतल हो रे। कति ऐलानीमा बस्नु। कति खोरिया खन्नु। एउटा तीन कमाइ लाग्ने मुरी बिसेकको खेत, एउटा घर र एक माउ लौनो भैंसी आउने भयो भने दिने विचार गरेको छु।'
अहिले सम्झन्छु एउटा गरिबलाई समाजले त्योभन्दा फरक र ठूलो सपना देख्न बन्देज गरेको रहेछ। त्यही नै उसका लागि महाजन हुनु थियो।
ऊ बडो उत्साहित देखिन्थ्यो। मानौं बोतल सक्कली हो। योभन्दा घटेर दिँदैन। तर मूल्य कति हो? न उसलाई थाहा थियो, न म लख काट्न सक्थेँ।
घडीले दुई बजायो। यता आफ्नो मनमा अझै बाह्र नै बजिरहेको थियो। हाँगा र मूल गिँड पारिसकियो। मनमा चाहिँ सपनाका वर-पिपल झांगिदै थिए।
खाजा आयो। चाम्रे र गुन्द्रुकको अचार र मही। ढुंगो नै छोइन्छझैं गरी आमाले भन्नुभयो, 'अलि यता बस्।'
खाजा खाइसकियो। बाटेका छोराले आफ्नो थाल आफैं माझ्यो। आमाले फेरि पखालेर अरू थालसँग सो थाल मिसाउनुभयो।
'दाइ काम सुरू गरौं।'
उसले बिँडी हतारहतार फुइँक्याउन थाल्यो।
'दिन त त्यसै पो ढली जान्छ त होउ,' बन्चरोमा धार हेर्दै उसले भन्यो।
'अब चिर्न थाल्नू। नत्र आज गिँड पारेका भोलि चाम्रिन्छन्,' आमाले आदेशको स्वरमा भन्नुभयो।
ड्यांग, चुँइय्य, ड्यांग चुँइय्य! वनै थर्किने गरी बन्चरोको आवाज फैलियो। मेरो मनमा करोडको सपना फैलिँदै छ। बोतल नक्कली हो कि सक्कली हो! मनमा चिसो डर छँदै छ।
'आँखो परेछ, फेसो कता छ साना बाहुन?'
मैले फेसो दिँदै भने, 'दाइ, तपाईंको बोतल सक्कली कि नक्कली मलाई जाँच्ने तरिका थाहा छ। जाँच्न दिनू म दुई पाथी धान दिन्छु।'
मैले सिधै कुरा सकेँ। उसले अनकनाएजस्तो गर्यो। तर हुन्छमा टाउको हल्लायो।
'सक्कली रहेछ भने मैले किन्ने मान्छे चिनेको छु। म बिकाइदिन्छु,' मैले लोभ देखाउन थालेँ।
ऊ बोतल बिक्नेभन्दा पनि अहिले दुई पाथी धानले लोभिएको थियो। जुन दुई दिन यसरी नै पसिना बगाएपछि मात्र आउँथ्यो। अहिले बोतल जाँच्दैमा आउँदैछ। यता मैले दुई पाथी धान त्यसै लगानी गरेको थिइनँ। त्यही धानबाट मेरो करोडको सपना ब्याड बनेर उम्रिँदै छ।
योजना बमोजिम नै चार बजेपछि मेरो दाइ डोको बोकेर आयो। डोकोभित्र धान छ। प्रलाद स्कुल सकेर आयो। साँझ झमक्क पर्यो। झ्याउँकिरी कराउन थाले। सिरसिर हावा चल्थ्यो। पसिनाले भिजेको शरीर चिसो भयो। तर बोतलको रन्कोले मन तातिएको थियो। दाइले धान बाटेको छोरालाई जिम्मा लगायो।
आजको मेलो तुरियो। तर करोडको मेलो बल्ल सुरू हुँदै थियो।
झमक्क साँझमा बाटेको घर पुग्दा उसकी आमा आँगनमा आगो जोर्दै थिई। हामीलाई पनि कुकुरले चिनेछ क्यार! पुच्छर हल्लायो।
हामी तीनै जना आँटमा बस्यौं। बाटेको छोरो धानको बोरा काखी च्यापेर लुसुक्क भित्र पस्यो। खै के गुनुमुनु गर्दै एकछिनमा पालीमुनि मल खाडीतिर गयो। भुइँ खोस्रियो। बोराले काम्रो बाँधेजस्तो बोतल निकाल्यो र भन्यो, 'गाँउभरि हल्ला भएको छ। घरमा दिउँसो कोही हुँदैन। त्यही भएर मल खाडीमा गाडेको।'
मान्छे घरमा सुरक्षित हुन्छ तर त्यही घर बनाउने सपना बोकेको बोतल घरमा सुरक्षित भएन।
मलाई लोभ लाग्यो। हुनु त लोभले नै यहाँसम्म ल्याएको हो। आफैसँग बोलेँ- 'मैले थाहा मात्र पाएको भए साला! सुको नदिई यो बोतल मेरो हुने थियो।'
उसले पालीतिरै आउन इसारा गर्यो। प्रलादले जुठेल्नाका सिलवरे गाग्रीबाट लोटामा पानी सार्यो। दाइले चकमक निकाल्यो। मेरो मुटु ढक्क फुल्यो। एउटै कक्षामा पढ्ने मनपरेकी केटी पाऊँ भनेर ढाडका देवी पुकारेको थिएँ। तर उसले चाहिँ मेरै साथीलाई नयाँ वर्षको पोस्टकार्ड दिएपछि मैले भाकल गर्न छाडेको थिएँ। तर फेरि एकपटक देउताको सहारामा पुगेँ। भाकल गरेँ, 'भगवान रातो सिउर नढलेको भाले भाकल गरेँ है। भगवान बोतल सक्कली होस्।'
बाटेकी श्रीमतीले नदेखोस् भनेर हामी पालीको कुनातिर लाग्यौं।
'ल साना बाहुन, तपाईंका विश्वासले दिएको। गाउँमा हल्ला चाहिँ नहोस्। जोगाएर राख्न गाह्रो भइसक्यो।'
मनमनै भनेँ- सक्कली त निस्कियोस्, तिम्ले जोगाउनै पर्दैन दाइ, म मज्जाले सम्हाल्छु।
मुखले विश्वस्त पार्दै भनेँ, 'ल ल दाइ, ढुक्क हुनु न, कुनै शंका गर्न पर्दैन।'
उसले बोतल मेरो हातमा थमायो। थर्रर कामेँ। कसैले थाहा पाउलान् भनेर ओठ टोकेँ। खुट्टा बलियो टेकेँ। मेरो हातमा करोड थियो। म करोडपति हुँदै थिएँ। तर यो बोतल पैसा बन्यो भने के गर्ने? पैसा बनिसकेपछिको योजना केही थिएन। मात्र थियो बोतल हात पार्ने। करोडमा बेच्ने।
'पहिले कुन टेस्ट गरौ हँ,' दाइले सोध्यो।
'पानी हालौं,' प्रलादले भन्यो।
'बोतल चिसो हुन्छ। पहिले चकमक कोरौं,' मैले भनेँ। उनीहरूले मेरो कुरा माने।
बोतलको फेदको बुनौटमा मैले चकमक हानेँ। दुईपटक हान्दा नि झिल्को निस्केन। तेस्रोपटक अल्लि दह्रै हानेँ। अँह! पार लागेन। बाटेको छोरो आत्तियो।
'विस्तारै है, चोइटिन्छ,' उसले सचेत गरायो।
बोतल उसको सपना थियो। सक्कली वा नक्कली जे होस्, उसको आशा थियो। आशा टुक्रिएको कसले हेर्न सक्छ? न म, न ऊ, न तपाईं नै।
'ल ल दाइ, नडराउनु न, केही हुँदैन,' मैले झ्याम्काझ्याम तीन-चारचोटि अरू हानेँ। तर अहँ! झिल्को निस्केन।
करोडको झिल्को चकमकले पार्न सकेन।
'यसरी भएन,' दाइले भन्यो।
'पानी हालौं।'
मैले बोतल थापेँ। प्रलादले धर्रर पानी हाल्यो। बोतल भुइँमा राख्यौं। चारै जना चुपचाप हेराहेर गर्यौं। सबैको मुटुले चाल बिगारेको छ। ढुकढुकी बढ्दो छ। दुई-तीन मिनेटपछि दाइले बोतल छाम्यो। पुलुक्क हामीतिर हेर्यो। फेरि राख्यो। एकछिनमा हातमा पानी झार्यो। मलाई लागेको थियो तातोपानीले हात पोलेर आथ्थाता गर्दै उफ्रिन्छ।
नुनले गलेको सागजस्तो भएँ म। चारै जना बोल्न सक्ने अवस्थामा थिएनन्।
प्रलादले भन्यो, 'यो बुनौट हटाऊँ, केही लेख्या छ कि!'
त्यो आशाको अन्तिम त्यान्द्रो थियो। बाटेका छोराले पावाली खुकुरी झिक्यो। मैले बुनौट काट्दै गएँ। प्रलादले लाइट देखायो। दाइले पानीले धोयो। बाटेको छोरो एकटक हेरिबस्यो। तलमाथि दायाँबायाँ कतै इस्ट इन्डिया भेटिएन।
केही नभेटिनु भनेको बोतल नक्कली हुनु थियो। अर्थात् उसको लैनो भैंसी, तीनधुरे घर र सिम खेत अनि मेरो करोडको सपना तुहिनु थियो।
'अब के गर्ने?'
हामी कसैसँग जवाफ थिएन। बोतल नक्कली निस्कियो। हाम्रो करोड गुम्यो।
तर बाटेको छोराको सपना करोडसँग तुलना हुन नसक्ने थियो।
यही बोतलले ऊ मुक्ति चाहन्थ्यो। उसको मुक्ति तुहियो। आशाको भिउट फुट्यो।
